Ərkivan sözünün mənası

Dil­çi alim, pro­fes­sor Ağ­a­mu­sa Axun­dov ya­zır: Ər­ki­van qa­la­lı yer de­mək­dir. "Ərk"— qa­la, "van" — yer de­mək­dir. Gör­kəm­li ta­rix­çi alim, ərkivanlı N.Məm­mə­do­vun qeyd­lə­ri əsa­sın­da Va­qif Yu­si­f­li "Ər­ki­van və Ər­ki­van­lı­lar" ki­ta­bın­da ya­zır: Ər­ki­van kən­di re­s­pub­li­ka­mı­zın əra­zi­sin­də olan pa­le­o­to­po­nim­lar­dan (po­leo qə­dim, to­po­nim coğ­ra­fi ad) bi­ri də Ər­ki­van coğ­ra­fi adı­dır. Ta­ri­xi mən­bə­lə­ri iz­lə­dik­də Ər­ki­van coğ­ra­fi adı­nın ya­ran­ma­sı ta­ri­xi tə­q­ri­bən V-VI ər­slə­rə ge­dib çı­xır. Çünki VII-XI əsrlər­də ərəb xi­la­fə­ti­nə qar­şı atə­ş­pə­rə­st­liy­in bir qo­lu olan Xürrə­mi­lik bu əra­zi­də mövc­ud ol­muş­dur. Araş­dır­ma­lar gö­s­tə­rir ki, Ba­bək hə­rə­ka­tı (816-836) Azər­bayc­a­nın bir çox diy­ar­la­rı­nı əha­tə et­diyi ki­mi Ta­lış-Muğ­an əra­zi­sin­də də yay­ıl­mış­dır Ər­ki­va­nın Ba­bə­kin is­teh­kam­la­rın­dan bi­ri ol­ma­sı­nı ta­rix­çi­lər də tə­s­diq edir­lər. Azər­bayc­a­nın cə­nub-şərq əra­zi­sin­də Ba­bək hə­rə­ka­tı ilə bağ­lı çox­lu to­po­nim­lə­rə tə­sədüf edil­mə­si də təq­di­rə lay­iq­dir. Ər­ki­van coğ­ra­fi adı­na An­tik dövr mən­bə­lə­rin­dən tut­muş müa­sir dövrümüzə qə­dər aşağ­ı­da­kı ya­zıl­mı­ş­la­ra da rast gə­li­nir: Ər­ki­van, Ark­üvan, Ardjüvan, Ar­ki­van və s. Bu ya­şay­ış mən­tə­qə­si adı­nın tər­ki­bin­də­ki kon­pa­nent­lər­dən "Ərk", "ak" fars di­lin­də "iç qa­la", "is­ti­na­dg­ah", "qa­la di­va­rı", "i" bir­ləş­di­ric­i­si səs, van isə yer de­mək­dir. Ər­ki­van to­po­ni­mi­nin mə­na­sı Qa­la­nın ya­xın­lığ­ın­da is­ti­na­dg­ah ye­rin­də sa­lın­mış kənd de­mək­dir. De­mə­li Ər­ki­van kən­di ulu ke­ç­mi­şi­mi­zin ya­di­g­a­rı olan is­teh­kam ya­xın­lığ­ın­da sa­lın­ma­sı­na gö­rə be­lə ad­lan­dı­rıl­mış­dır. Ta­ri­xi mən­bə­ə­lə­rə əsa­sən ta­rix­si-alim N.Məm­mə­do­vun de­dik­lə­ri­nə is­ti­nad edən V.Yu­si­f­li gö­s­tə­rir ki, yel xə­s­tə­lik­lə­rin­də müa­lic­ə­vi əhə­miyy­ət kəsb edən tə­bii kükürdlü İs­ti­su mi­ne­ral bu­lağı Ər­ki­van ya­şay­ış mən­tə­qə­si­nin adı ilə bağ­lı ola­raq Ər­ki­van adı­nı da­şıy­ıb. La­kin son vaxt­lar­da hə­min Ər­ki­van İs­ti­su bu­lağı han­sı sə­bəb­dən və mə­lum ol­may­an han­sı ta­ri­xi mən­bəyə is­ti­nad edi­lə­rək Fa­ti­meyi-Zə­h­ra şə­fa İs­ti­su bu­lağı ad­lan­dı­rı­lır. Ta­ri­xi mən­bə­ə­lər­də Ər­ki­van to­po­ni­mi və onun ya­ran­ma­sı ba­rə­də gö­s­tə­ri­lən­lər­dən əla­və, el ara­sın­da dil­dən-di­lə da­nı­şı­lan çox ma­raq­lı mə­lu­mat­lar da söy­lə­ni­lir. 1960-cı il­də 142 ya­şın­da dünya­sı­nı dəy­i­şən Kər­bə­layi Ağ­a­ba­la Alı oğ­lu, 1975-ci il­də 102 ya­şın­da dünya­dan köçmüş Mə­şə­di Məm­mədhüseyn, 1981-ci il­də dünya­sı­nı dəy­i­şən Nə­zir Mol­la t oğ­lu Ər­ki­van kən­di­nin qoc­a­man (ço­xömürlü) sa­kin­lə­ri söy­lə­mi­ş­lər ki, in­di­ki Ər­ki­van mə­ka­nı me­şə­lik və ke­çil­məz cə­ng­əl­lik ol­muş­dur. Ərkani-div rəvayəti Bu mə­ka­nı tə­q­ri­bən Ər­ki­van qa­la­sı olan əra­zi­də qə­dim nağ­ıl­lar­da dey­i­lən ki­mi div ad­lan­dı­rı­lan əc­ay­ib bir (məx­luq) şəxs ya­şa­mış, rəvayətə görə, onun adı Ər­ka­ni-Div ol­muş­dur. Onun qor­xu­sun­dan bu ət­ra­fa (in­di­ki Ər­ki­van əra­zi­si­nə) kim­sə gə­lib mə­s­kun­la­şa bil­mə­miş­dir, həm də ət­raf mə­kan­lar­da ya­şay­an xal­qa (in­san­la­ra) ziy­an vu­rar­mış. Bu əh­va­lat­dan xə­bər tu­tan Həz­rə­ti Əli (Ə) tə­rə­fin­dən 640-650-ci il­lər­də Ər­ka­ni-Div öldürülüb. Hə­min vaxt­dan bu mə­ka­nın adı Ər­ki­va­ni - Div öldürülən yer ad­lan­dı­rı­lır. İl­lər keç­dikcə bu mə­ka­na müxtə­lif tay­fa­lar gəl­miş, me­şə­lik­lə­ri və gənc­əl­lik­lə­ri abad­laş­dı­ra­raq mə­s­kun­laş­dır­mı­ş­lar, bu əra­zi­də mə­s­kun­la­şan tay­fa­lar öz­lə­ri­ni Ər­ki­va­ni-Div öldürülən əra­zi­də (yer­də) mə­s­kun­laş­dıq­la­rı­nı söy­lə­miş­dir. Uzun il­lər keç­dikcə hə­min ad dil­dən-di­lə düşə­rək tək­mil­ləş­miş və in­di­ki Ər­ki­van adı­nı al­mış­dır. Bu fak­tı araş­dır­maq məq­sə­di­lə Ər­ki­van kən­di­nin qoc­a­man sa­kin­lə­rin­dən bi­ri olan, 2002-ci il­də 96 ya­şın­da dünya­sı­nı dəy­iş­mə­miş­dən əv­vəl, Kər­bə­layi Mə­şə­di Mol­la Əzim Axund Mo­la Sə­fər oğ­lu­na mürac­i­ət et­dim ki, bəl­kə el ara­sın­da ağ­ız­dan-ağ­ı­za da­nı­şı­lan hə­min əh­va­lat Nəc­əf ali­mi olan ata­sı Axund Mol­la Sə­fər­dən oğ­lu­na mi­ras qal­mış qə­dim ta­ri­xi-di­ni ədə­biyy­at mən­bə­lə­rin­də han­sı­sa bir qey­diyy­a­ta rast gə­lib. Kər­bə­layi Mə­şə­di Mol­la Əzim ki­şi söy­lə­di ki, bə­li, hə­min əh­va­lat qə­dim ta­ri­xi mən­bə­lər­dən bi­ri olan Həz­rə­ti Əli (Ə) qə­za­vət­lə­rin­dən o za­man­ki til­si­mat­lar şə­ra­i­tin­də et­diyi müha­ri­bə­lər­dən bəhs edən "Xa­vər-Zə­min" ad­lı ta­ri­xi ki­tab­dan özüm oxu­mu­şam. III əs­rin əv­vəl­lə­rin­dən so­nra İran­da ha­ki­miyy­ət Sa­sa­ni­lə­rin əli­nə ke­çir. Sə­sa­ni süla­lə­si Ərəb xi­la­fə­ti­nə qə­dər İra­na tam hök­mran­lıq edir. IV əsrdə türk tay­fa­la­rın Al­ba­niy­aya gəl­mə­si ay­dın olur. V əsrdə isə bu tay­fa­lar Qaf­qa­za və Or­ta Asiy­aya kütlə­vi su­rət­də gəl­məyə ba­ş­lay­ır­lar. VII əs­rin or­ta­la­rın­dan ba­ş­lay­an Ərəb işğ­al­la­rı Azər­bayc­a­nı öz tər­ki­bi­nə birləşdirir.