"Şah Səfi" bulağı

Ma­sal­lı ray­o­nun­da bir çox müqəd­dəs ta­ri­xi yer­lər İs­lam di­ni­nin şi­ə­lik tə­ri­qə­ti ilə əla­qə­dar ya­ran­mış­dır.
Xüsu­sən, XI­II əsrdən ba­ş­lay­an Sə­fə­vi-Ta­lış müna­si­bət­lə­ri­nin bu sa­hə­də mühüm ro­lu ol­muş­dur. Şi­ə­liyi təb­liğ edən və öz­lə­ri­ni 7-ci İmam Mu­seyi-Ka­zı­mın nəs­lin­dən he­sab edən Sə­fə­vi­lər Ta­lış əra­zi­si ilə sıx bağ­lı ol­muş, hə­min abi­də­lər in­di də qal­maq­da­dır. On­lar­dan bi­ri də Ər­ki­van kən­din­də­ki "Şah Sə­fi" bu­lağ­ı­dır.
Bu­lağ­ın kim tə­rə­fin­dən və nə vaxt sa­lın­ma­sı ba­rə­də müxtə­lif fi­kir­lər və eh­ti­mal­lar söy­lə­ni­lir. Də­qiq­ləş­di­ril­miş mə­lu­mat de­mək olar ki, hə­lə də yox­dur. Bu işə səy gö­s­tə­rən­lər­dən bi­ri də Ma­sal­lı ziy­a­lı­la­rın­dan ta­rix müəl­li­mi Şə­rə­fə­li Adəm Sey­ful­lay­ev­dir. Müəl­li­f­lə­rin fi­k­rincə bu­lağı güya Şah İs­may­ıl Xə­tai (1501-1524) sal­dır­mış­dır.
Bu­lağ­ın sa­lın­ma­sı 6-cı Sə­fə­vi hökmda­rı Şah Sə­fiəd­dın (1629-1642) ilə əla­qə­lən­di­ri­lir.
Mə­lum­dur ki, Şeyx Sə­fi­əd­din (1252-1334) 24 ya­şın­da olar­kən Ər­də­bil­dən Lən­kə­ra­nın in­di­ki Siy­a­vurd kən­di­nə gəl­miş və bu­ra­da ya­şay­an məş­hur din xa­di­mi Şeyx Za­hid Gi­la­ni­dən (1215-1300) dərs al­mış, onun müri­di ol­muş­dur. Şeyx Sə­fi­əd­din müəl­li­mi­nin ya­nı­na gə­lər­kən də­fə­lər­lə Ər­ki­van­dan ke­ç­miş­dir. Ta­rix elm­lə­ri dok­to­ru Sey­i­dağa Onul­la­hi­nin fi­k­rincə Şeyx Sə­fi­əd­din müəl­li­mi­nin ya­nı­na 7 günlük mə­sa­fə­ni Ər­də­bil­dən Be­lə­su­va­ra, Muğ­an Bər­zə­ngə Mah­mu­da­var yo­lu ilə gə­lir­miş. Ali­min eh­ti­ma­lı­na gö­rə Şeyx Sə­fi­əd­din "Ər­ki­van kən­din­də ol­muş və bu­ra­da bu­laq sal­dır­mış­dır". ("So­vet kən­di" qə­ze­ti 6 senty­abr 1988-ci il)
Ər­ki­van kən­di əra­zi­sin­də olan di­g­ər bu­laq­lar­dan fər­q­li ola­raq "Şah Sə­fi" bu­lağ­ı­nın Lən­kə­ra­na ge­dən yo­lun kə­na­rın­da sa­lın­ma­sı da onun Şeyx Sə­fi­əd­din­lə bağ­lı ol­duğ­u­nu sübut edir. Bu­laq yol­dan ötən­lər üçün da­ha müna­sib yer­də­dir. Əl­bət­tə, be­lə bir qə­na­ə­tə gəl­mək mümkündür ki, Şeyx Sə­fi­əd­din müəl­li­mi­nin ya­nı­na gə­lər­kən bu yer­də (Ər­ki­van­da) ay­aq sax­lay­ar, bir qə­dər dinc­ə­lib yo­rğ­un­luğ­u­nu al­dıq­dan so­nra yo­lu­na da­vam edib Şiy­ə­vər kən­di­nə yol­la­nar­mış. Məhz bu­lağ­ın məş­hur­laş­ma­sı da Şeyx Sə­fi­əd­din­lə əla­qə­dar­dır.
Şeyx Sə­fi­əd­di­nin müqəd­dəs­liyi onun peyğ­əm­bər nəs­li­nə mən­su­biyy­ə­tin­dən­dir. Şeyx Za­hid ki­mi ta­nın­mış din xa­di­min­dən dərs alıb, şeyx­lik rütbə­si­nə çat­ma­sı onu ta­nıt­mış­dır. Di­g­ər tə­rəf­dən ta­lış Şeyx Za­hi­din qı­zı Bi­bi­fat­ma ilə ev­lən­miş, qay­na­ta­sı­nın və­fa­tın­dan so­nra Şey­xə­kə­ran kən­din­də 6 il mürid­lik et­miş­dir. O, ta­lış di­lin­də gö­zəl da­nı­şır, yer­li əha­li­nin ya­nın­da çox böyük hör­mə­ti ol­muş­dur.
Tə­sadüfi dey­il­dir ki, Fər­zul­lah Ruz­beh "Ta­ri­xi-Əli­ni" əsə­rin­də qeyd edir ki, Ta­lış əmir­lə­ri Sə­fi­əd­di­nin evi­ni sığ­ı­nac­ağa çe­vir­miş­di­lər. Bu sə­bəb­dən də Su­fiz­min ba­ni­lə­rin­dən bi­ri say­ı­lan zə­ma­nə­si­nin ta­nın­mış si­ma­sı Şeyx Sə­fi­əd­din adı ilə bağ­lı olan Ər­ki­van­da­kı "Şah Sə­fi" bu­lağı elin yad­da­şın­da həkk olun­muş­dur. Ər­ki­va­nın in­di­ki sa­kin­lə­ri də bu fi­k­ri tə­s­diq edir­lər.
Şah İs­may­ıl Xə­ta­i­nin Ər­ki­van kən­din­də ol­ma­sı da şək­siz­dir. La­kin o, bu­ra­da bu­laq sal­dır­ma­mış, sa­dəcə ola­raq ulu ba­ba­la­rı ilə bağ­lı olan yer­lə­ri yad edə­rək Ər­ki­va­na da gə­lib çıx­mış­dır. Bu fi­k­ri əsas­lan­dır­maq üçün əv­vəlcə İs­may­ı­lın uşaq­lıq və gənc­lik il­lə­ri­nə nə­zər ye­tir­mək la­zım­dır. İs­may­ı­lın ulu nəs­lin­dən bi­ri yu­xa­rı­da qeyd edil­diyi ki­mi ta­lış qı­zı idi. Onun or­du­sun­da ye­g­a­nə İran dil­li xalq ta­lı­ş­lar ol­muş­dur. İs­may­ıl hə­lə 7 ya­şın­da ikən ata­sı Şeyx Hey­də­rin düşmən­lə­ri onu öldürmək is­təy­ər­kən məhz ta­lı­ş­lar onu giz­lət­miş, tək­lif olu­nan və­zi­fəyə və pu­la dəy­iş­mə­miş­di­lər. Ağ­qoy­un­lu hökmda­rı Əl­vən Mir­zə və Şir­van­şah Fər­rux Ya­sər tə­rə­fin­dən ba­laca İs­may­ı­lı ələ ke­çir­mək üçün gön­də­ri­lən el­çi­lə­ri­nə Ta­lış Mir­zə Mə­həm­məd rədd ca­va­bı ver­miş­di. ("Elm və həy­at" jur­na­lı №12. 1988-ci il)
Be­lə­lik­lə, 6 il 6 ay Gi­lan­da qo­ru­nan İs­may­ıl 13 ya­şın­da bu­ra­dan ki­çik bir də­s­tə ilə 1499-cu ilin av­qu­s­tun­da As­ta­ra ma­ha­lı­nın Ər­çi­van kən­di­nə gə­lir. 1500-cü ilin ap­re­li­nə­dək bu­ra­da qa­lır. Müqəd­dəs yer­lə­ri ziy­a­rət et­mək və hər­bi sə­fə­rə ha­zır­laş­maq məq­sə­di ilə İs­may­ıl Ər­çi­van­dan Pen­sər kən­di­nə yo­la düşür. O, bu­ra­da Su­fiz­min ba­ni­lə­rin­dən bi­ri olan Şeyx Cə­ma­ləd­di­nin mə­za­rı­na baş çə­kir, so­nra Şı­xə­kə­ran kən­din­də­ki ulu ba­ba­sı Şeyx Za­hi­din məq­bə­rə­si­ni ziy­a­rət edib, Lən­kə­ra­na yo­la düşür. (1487-ci il­də İs­may­ı­lın ata­sı Şeyx Hey­dər də Şeyx Za­hi­din məq­bə­rə­si­nin ziy­a­rətində olmuş, bu­ra­nı tə­mir et­dir­miş­dir).
Bir ne­çə gecə lən­kə­ran­lı Şah­su­var bəy­in evin­də qa­lan "İs­may­ıl sə­hə­ri­si gün Ma­tiy­an kən­di­nə ge­dir və ora­da Muğ­an ha­ki­mi ta­lış Nu­ruş bəy­in evin­də qo­naq olur" ("Elm və həy­at" jur­na­lı №12 1988-ci il).
Məzh bu vaxt İs­may­ıl Lən­kə­ran­dan Ər­ki­va­na gəl­miş, ulu ba­ba­sı­nın öz əl­lə­ri ilə qaz­dığı bu­laq­dan su iç­miş­dir.
–– İs­may­ı­lın ata-ba­ba­la­rı­nın müqəd­dəs qə­bir­lə­ri və on­lar­la bağ­lı olan yer­lə­ri ziy­a­rət et­mək­də məq­sə­di on­la­rın ulu ru­hun­dan mə­nə­vi kö­mək al­maq idi. Çünki o, çə­tin sə­fə­rə yo­la düşürdü. İs­may­ı­lın "Şah Sə­fi" bu­lağ­ı­nın ba­şı­na gəl­mə­si Ər­ki­van əha­li­si­nin rəğ­bə­ti­nə sə­bəb ol­muş­dur. Kən­din şiə əha­li­si "Əli za­tlı" İs­may­ı­la xüsu­si eh­ti­ram gö­s­tər­miş­dir. So­nra­lar İs­may­ıl qa­zan­dığı hey­rət­lən­di­rici qə­lə­bə­lə­ri ilə əla­qə­dar xalq ara­sın­da həd­siz nüfu­za ma­lik ol­muş­dur. Sə­fə­vi­lər nəs­lin­də heç kəs onun qə­dər böyük nüfuz qazanma­mış­dır. Bütün bun­lar Ər­ki­van­da­kı bu­lağ­ın şö­h­rə­ti­ni da­ha da ar­tır­dı. Çünki Şah İs­may­ıl Xə­tai bu­ra­da olub bu bu­laq­dan su iç­miş­dir. Məhz İs­may­ı­lın dövründən so­nra sə­fə­vi­lər­lə bağ­lı olan yer­lər müqəd­dəs­ləş­məyə ba­ş­la­dı. Ər­ki­van­da­kı bu­laq Şeyx Sə­fi­əd­di­nə gö­rə, Şah İs­may­ıl Xə­ta­i­nin şə­rə­fi­nə "Şah Sə­fi" ad­lan­dı­rıl­ma­sı hər iki müqəd­də­sə olan hör­mət və eh­ti­ram­dan irə­li gəl­miş­dir.
İn­diy­ə­dək yer­li müəl­li­f­lə­rin çox­say­lı ya­zı­la­rın­da ey­ni fi­kir­lər tə­k­rar olu­na­raq qeyd edi­lir ki, I İs­may­ıl Şir­van­şah Fər­rux Ya­sə­rə qa­lib gə­lə­rək Tə­b­ri­zə qay­ı­dar­kən yolüstü Ər­ki­van­da ol­muş, bu­ra­da bu­laq sal­mış­dır. Əs­lin­də bu fi­kir ta­ri­xi hə­qi­qə­tə uyğ­un gəl­mir. Çünki hə­min vaxt­da İs­may­ı­lın dinc­əl­məyə və bu­laq sal­mağa vax­tı yox idi. Ta­ri­xi mən­bə­lər­də gö­s­tə­ri­lir ki, İs­may­ıl Fər­rux Ya­sə­rə qa­lib gə­lən­dən so­nra ona xə­bər ve­ri­lir ki, düşmə­ni Ağ­qoy­un­lu Əl­vənd Mir­zə Nax­çı­van əra­zi­sin­də­dir. Bu xə­bə­ri eşi­dən ki­mi o, təc­i­li Nax­çı­va­na yo­la düşür və Şə­rur düzündə­ki par­laq qə­lə­bə­sin­dən so­nra ora­dan bir­ba­şa döyüşsüz Tə­b­ri­zə da­xil ola­raq, özünü Şah elan et­miş­dir. Nüfuz­lu alim­lər tə­rə­fin­dən tər­tib edi­lən Azər­bayc­an So­vet En­sik­lo­pe­diy­a­sın­da da bu ba­rə­də ya­zı­lıb: "1501-ci ilin ya­zın­da bir ne­çə günlük müha­si­rə­dən so­nra ar­tıq Ba­kı­nı tut­du­lar, Gülüstan qa­la­sın­da möh­kəm­lən­miş Şir­van qo­şun­la­rı­nın qa­la­la­rı­nı al­dı­lar. La­kin Ağ­qoy­un­lu Əl­vən Mir­zə­nin hücu­ma keç­diy­i­ni eşi­dən Qı­zıl­ba­ş­lar müha­si­rə­dən əl çə­kə­rək, Nax­çı­van is­ti­qa­mə­tin­də hə­rə­kət et­di­lər". (ASE 10-cu cild. səh.474). Bu ba­rə­də is­tə­ni­lən qə­dər ta­ri­xi fakt­lar var.
De­mə­li İs­may­ı­lın Tə­b­ri­zə ge­dər­kən yolüstü Ər­ki­van­da dinc­ə­lib bu­laq sal­ma­sı fak­tı qə­bul edi­lə bil­məz.
La­kin Şah İs­may­ıl Xə­ta­i­nin Şir­va­na yürüş edər­kən Ər­ki­van­da ol­ma­sı və ulu ba­ba­sı Şeyx Sə­fi­əd­di­nin Ər­ki­van­da qaz­dır­dığı bu­laq ba­şın­da dinc­ə­lib su iç­mə­si hə­qi­qət­dir.