Ərkivanın Din Xadimləri

8. Mol­la Qu­lamhüseyn Axund Kə­rim oğ­lu 1840-1926-cı il­lər­də ya­şa­mış, 86 ya­şın­da və­fat et­miş­dir. O, Ər­ki­vanda dünyaya gəl­miş, ib­ti­dai təh­si­li­ni kənd mol­la mək­tə­bin­də al­mış­dır. Kənd sa­kin­lə­ri­nin mad­di kö­məyi ilə təh­si­li­ni ar­tı­rıb, yüksək də­rəc­ə­li ru­ha­ni ol­maq üçün Ər­də­bil, Te­h­ran şə­hər­lə­ri­nə gön­də­ril­miş­dir. İla­hiyy­ət­çi ix­ti­sa­sı ve­rən Darülfünündə və Nəc­əf şə­hə­rin­də dünya­vi və di­ni elm­lə­ri tə­d­ris edən ali ru­ha­ni mək­təb­lə­rin­də 25 il təh­sil al­dıq­dan so­nra Ər­ki­vana qay­ıt­mış­dır. Ər­ki­va­nın ilk mə­sci­di olan Bağlakücə­də­ki mə­sci­din baş mol­la­sı ki­mi fə­a­liyy­ət gö­s­tər­miş, öz he­sa­bı­na mə­d­rə­sə açıb, bu­ra­da çox­lu tə­lə­bə­lər ye­tiş­dir­miş­dir. Hə­min mə­scid Ər­ki­vanın Bağlakücə, Qı­zı­laküçə və Pə­lənküştə mə­həl­lə­lə­ri sa­kin­lə­ri­nə məx­sus ol­muş­dur. La­kin Hacı Mə­həm­mə­də­li Axun­dun tə­şəbbüsü ilə 1903-cü il­də Qı­zı­laküçə və Pə­lənküştə sa­kin­lə­ri üçün ay­rıca mə­scid in­şa edil­miş­dir. Şəx­si su di­ngi, kər­pic kürə­si və ku­s­tar sə­nət­kar­lığı ilə ai­lə­si­ni ha­lal zəh­mət­lə do­lan­dır­mış­dır. So­vet­lər qu­ru­lu­şu za­ma­nı əm­la­kı müsa­di­rə olun­muş, 80-dən ar­tıq ya­şı ol­duğ­u­na gö­rə həbs edil­mə­miş­dir. Hacı Mə­həm­mə­də­li Axund 86 ya­şın­da Ər­ki­van­da dünya­sı­nı dəy­iş­miş­dir. Mə­za­rı mə­həl­lə qə­b­ri­s­tan­lığ­ın­da­dır.     1853-1941-ci il­lər­də ya­şa­mış­dır. Ər­ki­van kən­din­də dünyaya gəl­miş­dir. İb­ti­dai di­ni təh­si­li­ni Ər­ki­van kən­di­nin mol­la mək­tə­bin­də al­dıq­dan so­nra İra­nın Ər­də­bil, Tə­b­riz şə­hər­lə­rin­də oxuy­ub, Ərəb-Fars dil­lə­ri­ni mükəm­məl öy­rən­dik­dən so­nra İra­qın Nəc­əfin ali ru­ha­ni mək­tə­bi­nə qə­bul edil­miş­dir. Mək­tə­bi bi­tir­dik­dən so­nra doğ­ma Ər­ki­van kən­di­nə qay­ıt­mış, Ər­ki­va­nın Göllü mə­həl­lə­sin­də qır­mı­zı kər­pic­li mə­sci­din ti­kin­ti­si­nə ya­xın­dan kö­mək et­miş­dir. Mol­la Ağ­ar­za Axund xey­li müddət bu mə­sci­din mol­la­sı ol­muş­dur. O, ey­ni za­man­da gənc­lə­rin sa­vad­lan­ma­sı üçün öz şəx­si evin­də on­la­ra dərs de­miş­dir.  Mol­la Hüsey­nə­li oğ­lu Şeyx Bə­şir Axund 1861-ci il­də Ər­ki­van kən­di­nin Həsənəkücə mə­həl­lə­sin­də ziy­a­lı ai­lə­sin­də ana­dan ol­muş­dur. Ata­sı Mol­la Hüsey­nə­li or­ta di­ni təh­si­lə ma­lik olan mol­la idi. O, ey­ni za­man­da kənd tə­sərrüfa­i­tı iş­lə­ri ilə mə­şğ­ul ola­raq, ha­lal zəh­mə­ti­lə ai­lə­si­ni sax­la­mış­dır. Onun ai­lə­sin­də dünyaya gə­lən öv­lad­la­rın­dan bi­ri də Şeyx Bə­şir Axund olub. O, ilk ib­ti­dai di­ni təh­si­li­ni ata­sı Mol­la Hüsey­nə­li­dən al­mış­dır. So­nra isə Lən­kə­ran­da Böyük ru­ha­ni, alim Mol­la Məm­mədhüseyn Axun­dun (İmam Axund) mə­d­rə­sə­sin­də (1885-1889-cu il­lər) oxu­muş­dur. Bu­nun­la da o, kənd məc­lis­lə­rin­də "Qu­ran" oxuy­ub, di­ni söh­bət­lər edir­miş. Məc­lis­lər­də ona qu­laq asan di­ni alim­lə­rin diq­qə­ti­ni cəlb et­miş­dir. Onun din el­mi sa­hə­sin­də­ki is­te­da­dı­nı duy­an və gə­ləc­ək­də gör­kəm­li din xa­di­mi ola bi­ləc­əy­i­nə ina­nanlar ata­sı mol­la Hüsey­nə­liyə məs­lə­hət bi­lir­lər ki, təh­si­li­ni da­vam et­dir­mək üçün Bə­şir oğ­lu­nu tə­sərrüfat iş­lə­rin­dən ay­ı­rıb oxu­maq üçün İra­na gön­dər­sin. Be­lə­lik­lə ata­sı Mol­la Hüsey­nə­li Bə­şi­ri Ər­də­bil şə­hə­ri­nə gön­dər­miş, ora­da ru­ha­ni mək­tə­bi­nə da­xil ol­muş­dur. 7 il Ər­də­bil­də Mi­ri­b­ra­him Mə­d­rə­sə­sin­də oxu­duq­dan so­nra iki il də Te­h­ran ru­ha­ni mək­tə­bin­də təh­sil al­mış­dır. Bu müddət­də Ərəb - fars dil­lə­ri­ni mükəm­məl öy­rən­miş­dir. So­nra isə Nəc­əfül-Əş­rə­fə ge­dib Ali Ru­ha­ni mək­tə­bi­nə da­xil ol­muş­dur. Nəc­əfül-Əş­rəf­də ali ru­ha­ni mək­tə­bin­də tə­d­ris olu­nan 24 fən­ni də­rin­dən öy­rə­nən Şeyx Bə­şir Axund özünün vax­tı ilə de­diy­i­nə gö­rə Müctə­hid­lik də­rəc­ə­si­nə qə­dər təh­sil alıb. Xüsu­si­lə, ədə­biyy­a­tı, sərf-nəhf el­mi­nin də­rin­dən bi­lic­i­si ol­muş­dur. Ona gö­rə də bu fənn­dən dərs de­məyə bir ne­çə də­fə mək­tə­bə də­vət olun­muş­dur. O, Nəc­əfül-Əş­rəf­də ali-ru­ha­ni təh­si­li­ni bi­tir­dik­dən so­nra 1911-ci il­də 55 ya­şın­da və­tə­nə (Ər­ki­va­na) qay­ıt­mış, özü ilə çox­lu el­mi və tə­d­ris ki­tab­la­rı gə­tir­miş­dir. O, sağ­lığ­ın­da dey­ir­di: Mən Nəc­əfül-Əş­rəf­də təh­si­li­mi ba­şa vur­duq­dan so­nra ora­da qa­lıb ri­sa­lə ya­zmaq, alim-müctə­hid ol­maq is­tə­diy­i­mi us­tad­la­rı­ma bil­dir­dim. La­kin on­lar mə­nə de­di­lər ki, sən müctə­hid də­rəc­ə­si­nə ar­tıq çat­mı­san. Qa­lıb ri­sa­lə ya­za­raq Ələm-müctə­hid də ola bi­lər­sən. Bu­ra­da təh­sil alan­la­rın ço­xu bu ar­zu­da olur. O isə bildirib ki, ha­mı di­ni mər­kəz­də qa­lar­sa, bəs ət­raf diy­ar­lar­da (pe­ri­fe­riy­a­da) din xa­di­mi ki­mi mil­lət ara­sın­da di­ni eh­kam­la­rı və şə­ri­ət vac­i­bət­lə­ri­ni kim yay­ma­lı­dır? "Odur ki, və­tə­nə qay­ı­dar­kən özü ilə gə­tir­diy­im ki­tab­lar­la elə alim­lər ye­tiş­di­rə bi­lib ki, İran­da təh­sil alan­lar­dan da yüksək bi­liyə ma­lik olub­lar". Məhz bu niyy­ət­lə Şeyx Bə­şir Axund mək­təb açır, 200 nə­fər­dan ar­tıq tə­lə­bəyə or­ta ru­ha­ni təh­sil həc­min­də sa­vad ver­miş­dir. Kən­din Bağlakücə mə­həl­lə­sin­də­ki mə­scid­də baş mol­la ki­mi fə­a­liyy­ət gö­s­tər­miş­dir. So­vet dövründə o, 1932-ci il­də müxtə­lif uy­dur­ma bə­ha­nə­lər əsa­sın­da həbs edi­lir. Heç bir əsas­lı təq­si­ri ol­ma­dığı üçün 1933-cü il­də həb­sdən azad edi­lir. 1935-ci il­də isə o, ye­ni­dən həbs edi­lə­rək 5 il müddə­ti­nə azad­lıq­dan mə­h­rum edilməklə bütün əm­la­kı da müsa­di­rə olunur. Ha­zır­da Ər­ki­van kən­din­də ya­şay­an oğ­lu Hacı mol­la Əli­hə­sən dey­ir: "Atam həbs cə­za­sı­nı çə­kib evə qay­ıt­dıq­dan so­nra İkinci Dünya Müha­ri­bə­si ba­ş­lan­dı. Mad­di və­ziyy­ə­ti­miz da­ha da çə­tin­ləş­di. Ata­mız ai­lə­mi­zi do­lan­dır­maq üçün piy­a­da Yar­dım­lı ray­o­nu­na ge­dib, ev əşy­a­la­rı apa­ra­raq, on­la­rı ve­rib əvə­zin­də ta­xıl alıb gə­ti­rir­di. Ata­mız Şeyx Bə­şir Axund və­tən­da­ş­lıq hüqu­qun­dan mə­h­rum edil­miş­di, evi­miz müsa­di­rə edil­diyi üçün Ər­ki­van kənd sa­ki­ni Mə­həm­məd Sal­man oğ­lu­nun töv­lə­sin­də ya­şa­ma­lı ol­duq. Yal­nız so­nra­kı il­də əv­vəl­ki həy­ə­ti­miz­də ya­şa­maq üçün bir kümə ti­kə bil­dik və ora­da ya­şa­dıq". 1953-cü il­də Şeyx Bə­şir Axun­da di­ni və şə­ri­ət eh­kam­la­rı­nı izah et­məyə ic­a­zə ve­ril­miş­dir.