Ərkivan qalası

Ar­xe­o­lo­ji qa­zın­tı­lar za­ma­nı ta­pı­lan (mad­di mə­də­niyy­ət) nümu­nə­lə­ri­nin el­mi təh­li­li Ər­ki­van qa­la­sı­nın V-VI -əsər­lər­də ti­kil­mə­si­ni müəyy­ən et­mi­ş­lər. 1869-cu il­də Sey­id Əli Ka­zım­bəy oğ­lu­nun qə­lə­mə al­dığı "Ca­va­hir­na­meyi Lən­kə­ra­nı" ki­ta­bın­da ya­zır: Bu qa­la Mir Mu­s­ta­fa xa­nın sə­a­dət ul­duzu hə­lə çıx­ma­mış­dan Mi­rəh­məd xa­nın və əmi­si uşaq­la­rı­nın mə­s­kə­ni ol­muş­dur. Ha­zır­da on­la­rın öv­lad­la­rın­dan bu mə­kan­da yaşy­an­lar var­dır.Bu ya­zı və di­g­ər ta­ri­xi mən­bə­lər bir da­ha gö­s­tə­rir ki, Ər­ki­van qa­la­sı­nın ta­ri­xi qə­dim­dir. Bir qə­dər əv­vəl­ki Xə­zər boyu Əy­a­lət­lə­ri qo­şun ye­ri­dir. Fe­o­dal­lar bu ha­di­sə­ni bəy­ə­nir.Bu­na gö­rə də I Pi­otr Ta­lış ma­ha­lı­nı Ru­siy­a­nın tər­ki­bin­də sax­la­maq ar­zu­su­nu bil­di­rir. Be­lə­lik­lə, 1977-ci il­dən Ta­lış ma­ha­lı Ru­siy­a­nın tər­ki­bi­nə da­xil olur. Hə­min dövr­də I Pi­otr Ta­lış ma­ha­lı­nın qə­dim ta­ri­xi mə­ka­nı olan Ər­ki­va­nı Ru­siya döv­lət xid­mət­lə­rin­dən bi­ri Kerç lə­qə­bi ilə məş­hur ol­muş İta­liy­a­lı Ber­nerd Alek­san­d­ro­vi­çə bağ­ı­ş­la­dı.Rus qo­şun­la­rı bu əra­zi­də görü­nən ki­mi Mir Ab­bas bəy I Pi­o­t­run hər­bi sər­kər­də­si Maly­uş­ki­nə mürac­i­ət edə­rək, Ru­siya hi­may­ə­sin­də al­maq ar­zu­su­nu bil­di­rir. Ey­ni za­man­da qo­şun baş­çı­sı Bary­a­tin­skiyə rə­s­mi mək­tub ya­zır: — "Əha­li­ni müda­fiə et­mək üçün si­lah və üç gə­mi göndərilməsini xahiş etmişdir". Əl­bət­tə, Mir Ab­ba­sın ar­zusu ye­ri­nə ye­ti­ri­lir və bir sı­ra stra­te­ji əhə­miyy­ət­li is­teh­kam­lar da ya­ra­dı­lır. Bu ba­rə­də N.Q.But­kov "Ma­te­ri­a­lı po izuçenii Kavkaza s 1722 po 1803 qq." kitabında yaz­mış­dır.
La­kin Ru­siy­a­nın hi­may­ə­si çox sürmə­di. 1733-cü il­də İran­la bağ­lan­mış Rəşt müqa­vi­lə­si­nə gö­rə Ru­siya Azər­bayc­a­nın Kür çay­ı­na qə­dər Xə­zər boyu əy­a­lət­lər­dən əl çək­di, hə­min əra­zi­ni İra­na qay­tar­dı.Bu il­lər­də İrə­van­da Na­dir Şah təkcə Azər­bayc­a­nı yox bir sı­ra baş­qa əy­a­lət­lə­ri də işğ­al et­mək fi­k­ri­nə düşdü. O, yer­li fe­o­da­lla­rı müxtə­lif vəd­lər­lə öz tə­rə­fi­nə çə­kir və on­la­ra ar­xa­la­nır­dı.
Na­dir şah ta­lı­şın sa­biq ha­ki­mi Mus­a xa­nı da öz tə­rə­fi­nə çək­miş və on­dan is­ti­fa­də et­miş­dir. Be­lə­lik­lə, Na­dir şa­hın Azər­bayc­a­na yürüşünü gö­rən türk və rus qo­şun­la­rı 1735-ci il­də Azər­bayc­an, Dağ­ı­s­tan və Şər­qi Za­qaf­qa­ziy­a­dan ta­ma­mi­lə çə­ki­lib get­di­lər.
Na­dir şah 1736-cı il­də Muğ­an­da da özünü şah elan et­di. Bu­ra­da Na­dir şa­ha ita­ət gö­s­tə­rən­lən­dən bi­rinc­i­si Ta­lı­şın ilk xanı Sey­id Ab­bas bəy idi. Hət­ta oğ­lu Cə­ma­ləd­di­nin (Qa­ro­mu) İran qo­şu­nun­da xid­mət et­məyi Na­dir şah­dan xa­hiş et­di. O za­man Sey­id Ab­bas bac­ı­sı­nı da Qa­ra­bağ xa­nı İb­ra­him xa­na ver­mək­lə onun da hör­mə­ti­ni qa­zan­dı və Na­dir şa­hın ya­nın­da tə­ri­f­lə­nib Ta­lı­şın ha­ki­mi ol­du. Bu ba­rə­də Aka­de­mik S.M. Qme­lin (SPK - 1785 1 c, səh 200) yaz­mış­dır.
Na­dir Şah və Sey­id Ab­bas 1747-ci il­­də və­fat et­dik­dən so­nra Sey­id Ab­ba­sın oğ­lu Cə­ma­ləd­di­nin (o qa­ra ol­duğu üçün ona Qa­ra­xan dey­ir­di­lər) ata­sı­nı əvəz et­di. Qa­ra­xan döv­lət fər­ma­nı ilə özünə "ta­lı­ş­lı" lə­qə­bi götürdü. (Bu lə­qəb - soy­ad so­nra­lar on­la­rın süla­lə­sin­də ta­lış, ta­lı­şin­ski, ta­lış­xa­nov ki­mi da­vam et­mək­də­dir).
Qa­ra­xan Ta­lı­şın müstə­qil Xa­nı ol­maq­la İran təhlükə­sin­dən qo­run­maq məq­sə­di ilə 1747-ci il­də Ta­lış xan­lığ­ı­nın pay­tax­tı­nı As­ta­ra­dan Lən­kə­ra­na köçürmüş və Lən­kə­ran­da ge­niş miqy­as­lı abad­lıq iş­lə­ri apar­mış­dır. Bu za­man Ta­lış ma­ha­lı xan­lığ­ı­nın mər­kə­zi Lən­ka­ran ol­maq­la onun əra­zi­si­nə Zu­vand (Le­rik), Se­bic­an (Göy­tə­pə ---), Və­rg­ədüz (Yar­dım­lı) və Bi­lə­su­var (Puş­kin) da­xil idi.
1747-1750-ci il­lər­də Ər­ki­va­n qa­la­sı­nın içə­ri­sin­də Mir­hə­sən xan üçün ima­rət tik­məyə və­sa­it ve­ril­di və ima­rət ti­kil­di. Bu ba­rə­də ət­ra­f­lı mə­lu­mat Fi­ru­din Əsə­do­vun "Dar gündə yax­şı ar­xa" ki­ta­bın­da (Ba­kı 1988) ve­ril­miş­dir.
1790-1797-ci il­də Ağ­a­mə­həm­məd Şah Qac­a­rın, 1804-cü il­də İran­lı Fə­tə­li Şa­hın ta­lış hücum­la­rı­na si­nə gə­rən Ər­ki­van qa­la­sı qürur­la day­an­mış­dı. 1812-ci il de­kabr ay­ı­nın 18-də As­lan­duz vu­ru­şun­da iranlı­la­rı məğ­lub edən ge­ne­ral Katly­a­rov­ski de­ka­b­rın 21-də Ta­lış əra­zi­si­nə da­xil ol­ma­sı nə­tic­ə­sin­də təş­vi­şə düşən İran süva­ri­lə­ri Ər­ki­van qa­la­sı­na çə­kil­mi­ş­lər. Hə­min il de­ka­b­rın 31-dən 1813-cü il yan­va­rın 1-nə ke­çən gecə Lən­kə­ran şə­hə­ri və Ər­ki­van (Qa­la) İran­lı­lar­dan azad edil­di. 1813-cü il okty­abr ay­ı­nın 12-də Gülüstan Sülh müqa­vi­lə­si im­za­lan­dı. Ta­lış ma­ha­lı Ru­siy­a­nın tər­ki­bin­də qal­dı. Mir­mu­s­ta­fa xan ye­ni­dən xan­lığ­ın­da ha­ki­miyy­ə­tə ba­ş­la­dı. 1814-cü il senty­abr ay­ın­da Mir­mu­s­ta­fa xan və­rəm xə­s­tə­liy­in­dən dünyasını dəyişdi, yerinə Ər­ki­van qa­la­sın­da ima­rə­ti olan Mir­hə­sən xan təy­in edil­di.
Mir­hə­sən xan 1826-cı il­də və­fat et­di. Be­lə­lik­lə çar Ru­siy­a­sı Ta­lış­da xan­lıq üsul ida­rə­si­nin hə­mi­şə­lik ləğv et­di. Bu­nun­la da Ta­lış ma­ha­lı birdə­fə­lik Ru­siya im­pe­ra­tor­luğ­u­nun əy­a­lə­ti­nə çe­v­ril­di.
Odur ki, əl­dən-ələ ke­çən Ər­ki­van qa­la­sı ilbə­il ba­xım­sız­lıq üzündən dağ­ı­la­raq , Qa­la­lıq ma­hiyy­ə­ti­ni itir­miş­dir. Qa­la­nın so­nra­kı ta­leyi heç ki­mi ma­raq­lan­dır­ma­mış, vax­ta­şı­rı yer­li əha­li və hə­və­s­kar "ar­xe­oloq­lar" tə­rə­fin­dən qa­zı­lıb bər­bad və­ziyy­ə­tə sa­lın­mış­dır.
Yer­li "qı­zıl ax­ta­ran­lar" 1980-cı il­də qa­zın­tı­dan böyük bir küp tap­mış, onu çox çə­tin­lik­lə ev­lə­ri­nə gə­tir­mi­ş­lər. Küpü aça­raq içə­ri­sin­də otu­rağ və­ziyy­ət­də dəfn edil­miş in­sa­nın sümüklə­ri­ni görmüşlər. Baş­qa­la­rı küp və bər­ni­lə­rin içə­ri­sin­də çəl­tik və ta­xıl nümu­nə­lə­ri görmüşlər.
1970-ci il­də trak­tor qa­la­da çay əki­ni üçün tor­pağı də­rin şum­lay­ar­kən 20 ədəd ki­çik də­mir çə­kic (si­la­ha qul­luq et­mək üçün) ta­pıl­mış­dır.
1970-ci il­də da­ha ma­raq­lı bir ha­di­sə ol­muş­dur: həy­ə­ti­nə əkin üçün qa­la­dan münbit tor­paq gə­ti­rən bir nə­fər sa­ki­nin qı­zıl tap­ma­sı haq­qın­da xə­bər "sen­sa­siy­aya" sə­bəb ol­muşdur, Bundan sonra adam­lar tə­rə­fin­dən qa­la­nın hər ye­rin qa­zım-qa­zım edilmi­şdir. Burada bul­do­zer­lər­dən də is­ti­fa­də edil­miş­dir. Qı­zıl ta­pıl­ma­mış, mə­lum ol­muş­dur ki, bu xə­bər ya­lan və şay­iə imiş.
Uzun ömürlü ağ­saq­qal­lar­dan: 1960-cı il­də 147 ya­şın­da dünya­dan kö­çən Ər­ki­van­lı Kər­bə­layi Ağ­a­ba­la ki­şi­nin, 1981-ci il­də 130 ya­şın­da dünya­sı­nı dəy­i­şən Ər­ki­van­lı Nə­zir ki­şi­nin, 1975-ci il­də 106 ya­şın­da və­fat edən Mə­şə­di Mə­həm­mədhüseyn Hacı Tağı oğ­lu­nun, 1958-ci il­də 83 ya­şın­da dünya­sı­nı dəy­i­şən Ər­ki­van­lı us­ta Qə­dir ki­şi­nin, 102 ya­şın­da və­fat edən Ağ­a­bəy­in, həm­çi­nin xan nəs­lin­dən olub, Ər­ki­van kən­din­də ya­şa­mış Sər­hə­ng bəy­in, Tağı bəy­in, Mi­riş bəy­in, yüzdən yu­xa­rı ya­şı olan Mol­la Əli ki­şi­nin və Ər­ki­va­nın di­g­ər uzu­nömürlü ağ­saq­qal­la­rı­nın de­diy­i­nə gö­rə hə­min qa­pı təx­mi­nən qa­la­nın Bə­dir­li və Cə­bi­li mə­həl­lə­lə­ri ara­sın­da (si­pər) ha­sar olub. Ər­ki­va­n qa­la­sın­da olan möh­tə­şəm qa­la qa­pı­sı çar Ru­siy­a­sı tə­rə­fin­dən 1880-90-cı il­lər­də Dər­bənd şə­hə­ri­nə apa­rıl­mış, şə­hə­rin dar­va­za­sı ki­mi is­ti­fa­də edil­miş­dir.
Dey­i­lən­lə­rə gö­rə qa­pı xüsu­si də­və ara­ba­sı ilə Dər­bən­də apa­rıl­mış­dır. Hə­min vaxt­dan el ara­sın­da Dər­bənd şə­hə­ri "Də­mir qa­pı Dər­bənd" ad­lan­dı­rı­lır.
Rə­vay­ət­lə­rə gö­rə Qa­la ya­xın­lığ­ın­da "40 ar­vad" ad­lı bir quyu var imiş. Kənd sa­kin­lə­ri­nin ata-ba­ba­la­rın­dan eşit­dik­lə­ri­nə və söy­lə­dik­lə­ri­nə gö­rə güya Qa­la ha­ki­mi­nin 40 ar­va­dı var­mış. Günlə­rin bi­rin­də bərk əsəb­lə­şən qəd­dar hökmdar ar­vad­la­rı­nı bir-bir öldürüb hə­min quy­uya at­dığı üçün el ara­sın­da bu quy­uya "40 ar­vad" adı ve­ril­miş­dir.
Di­g­ər bir rə­vay­ət­də dey­i­lir ki, hə­min quyu şey­tan quy­u­su da ad­la­nır­mış. Güya xa­nın əra­zi­də­ki kənd­lər­də ya­şay­an sö­zg­əz­di­rən, ara­qa­rış­dı­ran, el ara­sın­da "Alac­a­quş" ad­la­nan be­lə qa­dın­lar­dan bir-bir hə­mən quy­uya at­dığ­ı­na gö­rə quy­uya şey­tan quy­u­su da de­mi­ş­lər.
Da­ha bir mə­lu­mat var ki, Qa­la­dan ye­rin al­tı ilə qır­mı­zı kər­pic­lə (kva­d­rat şə­kil­li) hörülmüş stra­te­ji əhə­miyy­ət­li xüsu­si yol­lar (tu­nel) ol­muş­dur. Be­lə ye­ral­tı yol­lar Qa­la­dan şi­ma­la, şər­qə, cə­nu­ba və qər­bə tə­rəf çıx­mış­dır. Bun­la­rın da böyük stra­te­ji əhə­miyy­ə­ti ol­muş, Qa­la­nın ya­del­li işğ­al­çı­lar­dan qo­run­ma­sın­da mühüm əhə­miyy­ə­t kəsb etmişdir.
Ər­ki­van kən­di­nin Bə­dir­li or­ta mək­tə­bi­nin müəl­li­mi Əf­qan Ca­vad oğ­lu Hüsey­nov şəx­sən rast gəl­diyi bir əh­va­la­tı be­lə da­nı­şır:"1984-cü il­də günlə­rin bir günündə Qa­la­nın təx­mi­nən cə­nub-qərb tə­rə­fin­də yer­lə­şən Əli­hə­sən­li sa­ki­ni Ağ­ay­ev Ba­had­din Da­daş oğ­lu quyu qaz­dır­mıq fi­k­ri­nə düşdü. O, müəl­lim-həm­kar ki­mi mə­nə de­di: Əf­qan müəl­lim, dey­ir­lər Cə­li­la­bad ray­o­nu­nun Üç tə­pə kən­din­də be­lə bir quyu qa­zan ma­şın var­dır. Mə­nim­lə ge­dək, o ma­şı­nı da­nı­şıb gə­ti­rək. Yol­lan­dıq hə­min ünva­na və quyu qa­zan ma­şı­nın sa­hi­bi­ni tap­dıq. O, bi­zə de­di ki, mən si­zin kən­di­niz­də quyu qa­zır­dım, la­kin iki qon­şu bir-bi­ri ilə vu­ruş­du və ma­şı­nı­mı apa­rıb sal­dı­lar mi­lis həy­ə­ti­nə. Bir tə­hər ma­şı­nı­mı ara­dan çı­xart­dım və spi­sat (çıx­daş) et­dim. Ge­ri qay­ıt­dıq. Biz Bə­dir­li mək­tə­bin­də bir yer­də müəl­lim iş­lə­diy­i­miz və quyu qaz­dır­maq pe­şə­si də əlim­dən gəl­diyi üçün ona söz ver­dim ki, sə­nin üçün mən quyu qa­za­ram. Eh­san xa­ti­ri­nə, sa­vab­lıq üçün.
Hə­min günün sə­hə­ri mən Ba­had­din müəl­li­min həy­ə­tin­də əl ilə quyu qaz­mağa ba­ş­la­dım. Gündə üç me­t­rə qə­dər qa­zır­dım. Sək­ki­zinci metr­də bir qa­ra çi­raq rast gəl­di. Çı­ra­qın içi xır­da me­tal pul ilə do­lu idi. Əl­də kə­sil­mə pul idi. Am­ma üstündə­ki ya­zı­sı­nı oxuya bil­mə­dim. Ve­d­rəyə qoy­ub çı­ra­qı gön­dər­dim çö­lə və de­dim Ba­had­din müəl­lim, qı­zıl gön­də­ri­rəm, anc­aq şə­ri­kik. Ba­had­din müəl­lim de­di ki, bu qı­zıl dey­il. (Ba­had­din müəl­lim hə­mən pul­dan so­nra­lar Hi­ş­kə­də­rə kən­din­də Rə­him müəl­li­min təş­kil et­diyi diy­ar­şu­nas­lıq mu­zey­i­nə və Ba­kı ta­rix mu­zey­i­nə də ver­miş­dir). Az so­nra quy­u­nun on al­tıncı me­t­rin­də Xan qa­la­sı­na ge­dən yo­la rast gəl­dim. Mən hə­min quy­uya işıq çək­dir­dim, işıq ka­be­li­in uzun­lğu qə­dər mən hə­min yol ilə hə­rə­kət et­dim. So­nra isə quyu və yol qa­ran­lıq ol­duğu üçün yu­xa­rı­da olan­lar mə­ni səs­lə­di­lər. Mən ge­ri qay­ıt­dım, əli­mi hə­min is­ti­qa­mə­tə uza­dıb so­ruş­dum. Bu­ra han­sı tə­rəf­dir? De­di­lər Xan Qa­la­sı­na ge­dən tə­rəf­dir. De­dim Ba­had­din müəl­lim, ki­sə götür düş quy­uya ge­dək xə­zi­nəyə. Ba­had­din müəl­lim dedi ki, sən­dən xa­hiş edi­rəm o yo­lu dol­dur, yox­sa gə­lib həy­ə­ti­mi mən­dən alar­lar. Mən də qaz­dığ­ım tor­paq­la­rı hə­min yo­la dol­dur­dum. Quy­u­nun qa­zın­tı­sı­na da­vam et­dim. Quy­u­nun də­rin­liyi 20 metr idi. Su quy­u­nun di­bin­dən çıx­ma­dı. La­kin dağ tə­rəf­dən bir çeş­mə açıl­dı. Kə­h­riz çeş­mə­si ki­mi güclü idi. Bu əh­va­lat dil­dən-di­lə do­laş­dı. Bir gün Ba­kı­dan gə­lib mən­dən so­ruş­du­lar, de­di­lər sə­nə 10 min ma­nat pul ve­ri­rik hə­min ye­ri bi­zə gö­s­tər. La­kin mən qor­xub boy­un qa­çırt­dım, de­dim ki, be­lə bir şey yox­dur, ya­lan­dır.
Mə­həl­lə­də hə­və­s­kar qı­zıl ax­ta­ran sa­kin­lər tə­rə­fin­dən qa­la­da apa­rı­lan qa­zın­tı­lar za­ma­nı da be­lə ye­ral­tı yol­la­ra, dağ­lar­dan Qa­laya çə­ki­lən su çeş­mə­lə­ri­nə (kə­h­riz­lə­rə) rast gəl­miş kənd sa­kin­lə­ri ol­muş­dur.
Bun­dan baş­qa Na­rın­qa­la­nın, ki­çik­qa­la­nın şərq tə­rə­fin­də küp qə­bir­lə­ri­nin ol­ma­sı da Ər­ki­van sov­xo­zu­nun çay əki­ni üçün ha­zır­lıq işi apa­rı­lar­kən ye­rin də­rin şum­lan­ma­sı za­ma­nı aş­kar edil­miş­dir.
Bütün bu dey­i­lən­lə­rə və diğ­ər ta­ri­xi mən­bə­lər­də qeyd olu­nan­la­ra əsas­la­na­raq elm­lə­ri dok­to­ru Sey­i­dağa Onul­la­hi­nin yaz­dığ­ı­na gö­rə:Yə­qin ki, Ər­ki­van qa­la­sın­da sir­ri açıl­ma­mış be­lə dəy­ər­li iş­lər çox­dur.
Əl­bət­tə, bu­ra­da əsas­lı ar­xe­o­lo­ji ax­ta­rı­ş­la­rın apa­rıl­ma­sı la­zım­dır və be­lə ar­xe­o­lo­ji el­mi ax­ta­rı­ş­lar ta­ri­xi­miz üçün önəmli olan sir­lə­rin açıl­ma­sı­na sə­bəb olar ki, bun­la­rın ­da gə­ləc­ək üçün böyük ta­ri­xi əhə­miy­yə­ti olar.